Bariery ograniczające rozwój przedsiębiorczości w Polsce

W Polsce w 1990 r. funkcjonowało 8453 przedsiębiorstw państwowych. Były one motorem napędowym całej gospodarki. Mikroprzedsiębiorstw i małych podmiotów prywatnych, prowadzących rynkową działalność operacyjną, było w ówczesnym czasie już dużo, lecz ich znaczenie dla gospodarki było marginalne^[1].^. Począwszy jednak od wspomnianego okresu, na dużą skalę rozpoczęło się zakładanie nowych komercyjnych firm. Proces transformacji gospodarczej w kraju następował w bardzo szybkim tempie dzięki części społeczeństwa, która przyjmując postawę przedsiębiorczą, przystąpiła do wdrażania w rzeczywistość rynkową swoich kreatywnych i innowacyjnych pomysłów, realizowanych poprzez powoływanie do życia własnych przedsiębiorstw. Pomimo jednak dynamicznego wzrostu liczby i znaczenia małych, a także średnich jednostek w gospodarce narodowej Polski, w funkcjonowaniu tej grupy można zaobserwować kilka niekorzystnych zjawisk. Tendencjami o charakterze negatywnym, wartymi odnotowania, są[2]:

• ponad połowa liczby podmiotów zarejestrowanych w REGON jest nieaktywna,
• wysokie prawdopodobieństwo upadłości w początkowej fazie istnienia (szacuje się, że wskaźnik przeżycia przez firmy pierwszego roku prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce wynosi niewiele ponad 60%),
• dominacja mikroprzedsiębiorstw w całości sektora MSP,
• zdecydowana większość mikroprzedsiębiorstw to firmy jednoosobowe, nie zatrudniające żadnego pracownika,
• niewielki udział firm średniej wielkości w strukturze MSP,
• preferencje prowadzenia działalności przez jednostki tej grupy w sferze usługowej,
• orientacja małych i średnich podmiotów na rynki lokalne,
• duże zróżnicowanie liczby małych i średnich firm w przekroju regionalnym,
• mała konkurencyjność MSP w sektorze zaawansowanych technologii, wynikająca z barku środków na prowadzenie badań rozwojowych,
• opieranie swojego funkcjonowania przez małe i średnie jednostki na starych rozwiązaniach technicznych, licencjach czy patentach.

Znacząca rola sektora MSP we wzroście gospodarki oraz jego zalety, które zostały opisane wcześniej, są efektem charakterystycznych cech małych i średnich przedsiębiorstw. Niestety implikują one również istnienie barier w rozwoju tych przedsiębiorstw. Zwróćmy uwagę na najistotniejsze z nich.

Poważną przeszkodą w powstawaniu i rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw jest niedostateczne know-how. Potencjalni przedsiębiorcy często nie decydują się na rozpoczęcie działalności gospodarczej, ponieważ nie posiadają odpowiedniej wiedzy, jak tego dokonać, oraz co będzie niezbędne w prowadzeniu firmy. Jednym ze sposobów rozwiązania tego problemu może być prowadzenie edukacji w szkołach średnich i wyższych oraz organizowanie specjalnych szkoleń nastawionych na nauczanie umiejętności koniecznych dla założenia i dalszego zarządzania przedsiębiorstwem, jak np.: podstawy rachunkowości, marketingu, prawa handlowego.

Utrudnieniem w rozpoczynaniu i prowadzeniu działalności są także przeszkody administracyjne. W wielu krajach już samo zarejestrowanie przedsiębiorstwa wiąże się z przechodzeniem przez kilka etapów administracyjnych, co jest niezwykle czasochłonne, ale i – co ważniejsze – również kosztowne. Dlatego obecnie istnieje tendencja do maksymalnego upraszczania procedur zakładania przedsiębiorstwa. Barierą administracyjną są zwłaszcza wysokie koszty związane z potrzebą spełnienia różnego rodzaju wymogów związanych z prawem pracy, udzielaniem koncesji oraz prowadzeniem sprawozdawczości. Wiąże się to nie tylko ze znacznymi wydatkami, ale i czasochłonnością. Szacuje się, że w Europie przedsiębiorcy poświęcają na te cele średnio 15% swojego czasu pracy. Realizacja wszystkich tych procedur jest najbardziej odczuwalna przez przedsiębiorstwa małe oraz mikro, które nie posiadają specjalnie oddelegowanych do tych celów pracowników.

W wielu krajach czynnikiem niesprzyjającym rozwojowi przedsiębiorczości jest również specyficzna polityka socjalna, która została stworzona głównie na potrzeby pracowników, a nie przedsiębiorców. Mimo dużego znaczenia firm z sektora MSP dla społeczeństwa i gospodarki, często w przypadku kiedy im się nie powiedzie, nie mają nawet prawa do otrzymywania zasiłku dla bezrobotnych lub też ich zabezpieczenie socjalne jest niższe w porównaniu do pomocy udzielanej pracownikom, którzy stracili posadę[3].

Najpoważniejszą jednak barierą w rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw jest ograniczony dostęp do kapitału. W przeciwieństwie do dużych przedsiębiorstw, dostępność informacji dotyczących małych i średnich przedsiębiorstw jest znacznie ograniczona. Prasa finansowa nie śledzi systematycznie ich działalności, ponieważ nie są one głównym przedmiotem zainteresowania. Nie wymaga się od nich ujawniania szczegółowych danych, tak jak choćby od dużych spółek notowanych na giełdach. Informacje dotyczące innowacyjnych MSP oraz tych prowadzących działalność badawczo-rozwojową (R&D) są jeszcze trudniejsze do zdobycia. Często spowodowane jest to „tajnością” prowadzonych przez nie działań.

Utrudnieniem w uzyskaniu kapitału jest wysoka niepewność, która leży w naturze dążenia do technologicznego rozwoju oraz innowacji. Bardzo często trudne, bądź nawet niemożliwe, jest dokładne oszacowanie rozmiarów inwestycji, jaka musi być poczyniona, aby w przyszłości przedsięwzięcie generowało zyski. Charakterystyczną cechą jest więc wysokie ryzyko oraz „wrażliwość” wykonywanych projektów w zmieniającym się konkurencyjnym otoczeniu.

Dodatkowo, stosunkowo niewielka wartość aktywów rzeczowych innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw, które mogłyby stanowić zabezpieczenie kredytu, często okazuje się niewystarczająca do jego otrzymania. Częstokroć największą wartością przedsiębiorstwa są wartości niematerialne i prawne, które są jednak bardzo trudne do wyceny. Czasami nie można nawet w przybliżeniu oszacować ich wartości.

Zagadnienia te wiążą się z istnieniem tzw. luki finansowej (financial gap). Oznacza to, że przedsiębiorstwo rozrosło się do tego stopnia, że wykorzystało już wszystkie możliwości finansowania krótkookresowego, ale jest jeszcze zbyt małe, aby zdobywać fundusze z rynków kapitałowych. Luka finansowa odnosi się więc do sytuacji, kiedy przedsiębiorstwo, ze względu na niedoskonałości rynku, nie ma możliwości zdobycia finansowania na przeprowadzenie projektu, nawet jeśli jest on rozsądny i zyskowny. Taka sytuacja jest przeszkodą dla wzrostu i rozwoju nie tylko tego przedsiębiorstwa. Pośrednio ma to też negatywny wpływ na rozwój gospodarki oraz wielkość PKB danego kraju.

Znaczącą rolę w likwidowaniu przeszkody związanej z niedostatecznym dostępem do kapitału odgrywają specjalne fundusze tworzone przez państwo. Finansowanie oparte o nie zachodzi poprzez tworzone i administrowane przez rząd instytucje i programy, które umożliwiają małym i średnim przedsiębiorstwom pozyskiwanie środków bez wymaganego przez banki wysokiego zabezpieczenia. Dzięki temu małe i średnie przedsiębiorstwa oraz przedsiębiorcy posiadający koncepcję biznesu mogą ubiegać się o środki na jego powstanie i rozwój. Z reguły ta forma finansowania jest używana do czasu, aż dane przedsiębiorstwo może zacząć zabiegać o tradycyjne formy finansowania (kredyty). Jest to jednak możliwe dopiero wówczas, kiedy prywatne instytucje finansowe uznają ryzyko związane z tą inwestycją za dopuszczalne, bądź też kiedy rozszerzają swoją działalność finansową o sektor rynku do którego należy powyższe przedsiębiorstwo.

Zaprezentowane tu niekorzystne tendencje, które mają miejsce w funkcjonowaniu firm z grupy małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, dowodzą, że aktualna sytuacja podmiotów z tego sektora jest mało satysfakcjonująca i nie daje podstaw do optymistycznego spojrzenia na możliwości dalszego dynamicznego rozwoju małych i średnich jednostek.

Biorąc to pod uwagę, należy zastanowić się nad przyczynami takiego stanu rzeczy. Niewątpliwie, na aktualną sytuację i perspektywy rozwojowe sektora MSP wpływają liczne ograniczenia i bariery. Dokładne zidentyfikowanie tych przeszkód może doprowadzić do znalezienia rozwiązań pozwalających na wyeliminowanie czynników utrudniających rozwój małych i średnich przedsiębiorstw.

Zasadniczymi rodzajami barier hamujących ekspansję gospodarczą sektora małych i średnich przedsiębiorstw są[4]:

• bariery rynkowe i społeczne, wśród których należy wyróżnić: ograniczony popyt konsumentów, niechęć niektórych grup pracowników do podejmowania zatrudnienia w małych firmach, niski prestiż społeczny przedsiębiorców i małą mobilność pracobiorców,
• bariery finansowe wynikające z ograniczonego dostępu do kapitału (pochodzącego zarówno z sektora komercyjnego, jak i ze środków publicznych), wysokiego kosztu pozyskania danego źródła finansowania oraz niechęci wykorzystania niektórych instrumentów ze względu na warunki świadczenia tych usług (np. długie procedury),
• bariery wynikające z prowadzonej przez władze publiczne polityki gospodarczej, a w szczególności utrudnienia rozwoju podmiotów z sektora MSP płynące z:
• polityki zatrudnienia (złe regulacje prawa pracy, wysoki poziom obciążenia wynagrodzeń dodatkowymi, pozapłacowymi kosztami, niewielka liczba wykorzystywanych przez rząd instrumentów zwalczania bezrobocia ukierunkowanych na współpracę z firmami – np. zbyt rzadko refundowane są koszty tworzenia nowych miejsc pracy),
• rozwiązań w dziedzinie ubezpieczeń społecznych (34,7% ankietowanych przez Polską Konfederację Pracodawców Prywatnych podmiotów wskazało na ZUS jako instytucję administracyjną najbardziej utrudniającą prowadzenie działalności i rozwój, co wynika z liczby błędów w rozliczeniach dokonywanych przez ZUS, wciąż niedopracowanych procedurach przekazywania danych przez płatników, często zmienianym i niewydajnym oprogramowaniu komputerowym, licznych nieporozumieniach na linii ZUS – firma i konieczności składania wyjaśnień),
• polityki fiskalnej (J. Ostaszewski wyraża opinię, że największymi bolączkami systemu podatkowego w kraju hamującymi rozwój przedsiębiorczości są: brak bezpieczeństwa prawnego dotyczącego stosowania i interpretacji przepisów podatkowych, znaczny poziom tworzenia PKB przez szarą strefę z ominięciem systemu fiskalnego, nadmierny fiskalizm jednostkowy i zbyt pasywny system podatkowy nie wspomagający popytu inwestycyjnego oraz konsumpcyjnego na dobra wytwarzane w kraju),
• braku reprezentacji środowiska przedsiębiorców w procesie podejmowania ważnych decyzji politycznych dotyczących zasad prowadzenia działalność gospodarczej,
• bariery prawne związane ze stanowieniem i niejasnymi przepisami prawa ora wynikające z wykonywania prawa, spośród których za najistotniejsze przeszkody ograniczające funkcjonowanie i rozwój jednostek gospodarczych należy uznać:
• niestabilność regulacji prawnych, zwłaszcza w zakresie dotyczącym warunków prowadzenia działalności gospodarczej,
• niejasność norm prawnych oraz różnorodność ich interpretacji przez poszczególne organy administracji publicznej,
• niewydolność wymiaru sprawiedliwości oraz uciążliwość i wysokie koszty prowadzenia postępowań przed sądami krajowymi,
• niskie kompetencje urzędników i nieprzyjazny stosunek administracji do przedsiębiorców,
• łatwą możliwość nakładania na firmy różnorodnych kar, mandatów i grzywien przez liczne organy administracji państwowej, która sprzyja nieuczciwości i i korupcji,
• duże zagrożenie przestępczością (kradzieże, włamania, wymuszenia) zwiększające koszty prowadzenia działalności gospodarczej,
• bariery informacyjne wynikające ze znikomego zakresu informowania przedsiębiorców o wdrażaniu nowych programów politycznych, uchwalaniu aktów prawnych czy przeprowadzaniu reform gospodarczych,
• bariery związane ze stanem infrastruktury technicznej – jej dostępnością oraz jakością – której rozwój pozwala firmom z sektora MSP na obniżenie kosztów inwestycji.

J. Ostaszewski i P. Russel, diagnozując sytuację krajowych podmiotów gospodarczych, wskazują, poza powyżej wymienionymi, następujące ograniczenia i utrudnienia rozwoju przedsiębiorczości w Polsce^[5]:

• niska jakość prawa wyrażająca się między innymi w formułowaniu wielkiej liczby obszernych i skomplikowanych aktów, przepisów oraz norm prawnych, ich niejednoznaczności merytorycznej, a także brak praktycznie skutecznych metod wyegzekwowania powszechnie obowiązującej wykładni prawa (przede wszystkim prawa podatkowego),
• trudności w uzyskaniu licznych koncesji, zezwoleń czy licencji,
• brak wspierania przedsiębiorczości przez terenowe organy administracji państwowej (zbyt wysokie i często zmieniające się podatki lokalne, plany zagospodarowania przestrzennego i wydawane decyzje lokalizacyjne nie są ukierunkowane na rozwój przedsiębiorczości),
• złe zapisy w Kodeksie pracy (m. in. dotyczące umów o pracę na czas nieokreślony, zwolnień chorobowych, odpraw i wynagrodzeń za godziny nadliczbowe itp.) oraz nieodpowiednie przepisy dotyczące BHP i ochrony środowiska,
• zbyt słaba ochrona wierzycieli w dochodzeniu roszczeń cywilnoprawnych,
• nadmiernie zbiurokratyzowane procedury zakładania podmiotów gospodarczych,
• niedostatecznie wykorzystywane efekty mnożnikowe – zła polityka rządu w zakresie rozwoju branży motoryzacyjnej i budownictwa,
• ,,izauryzacja” polskiego ładu korporacyjnego – niedostateczna identyfikacja władz edsiębiorstwa z głównym celem działania firmy i dbałość przeważnie o własny interes,
• hipokryzja w relacjach: prawo, rachunek ekonomiczny, ochrona zdrowia i życia człowieka – ograniczenia reklamy produktów legalnie dostępnych i nie najlepszy klimat dla inwestorów zagranicznych.

Reasumując, najistotniejszymi barierami rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce są ograniczenia prawno-podatkowe i utrudniony dostęp do pozyskiwania dodatkowych kapitałów. Możliwości wyeliminowania przeszkód związanych z zawiłymi aktami, przepisami i normami prawnymi, obciążeniami podatkowymi i pozapłacowymi wynagrodzeń pracowników (wysokie składki na ZUS), niejasnym i skomplikowanymi systemem podatkowym, utrudniających funkcjonowanie i rozwój jednostek z sektora małych i średnich przedsiębiorstw leżą prawie wyłącznie w gestii państwa. Rozwiązanie problemu barier wynikających z braku dostępu firm do źródeł finansowania jest uzależnione od właściwego nastawienia kapitałodawców do najmniejszych podmiotów i dostrzeżenia ich problemów (obniżenie poziomu oprocentowania udzielanego wsparcia), od polityki gospodarczej rządu w zakresie wspierania rozwoju przedsiębiorczości (rozbudowa krajowego systemu instytucji) pożyczkowo-poręczeniowych) oraz od samych jednostek z sektora małych i średnich przedsiębiorstw, które wielokrotnie swoją niewiedzę o istnieniu alternatywnych instrumentów finansowania zrzucają na karb utrudniania im możliwości pozyskiwania dodatkowego kapitału.

—

^[1] Dąbkowski A., Uwarunkowania rozwoju MŚP w Polsce, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2003, nr 11, s. 36.

[2] Czarnecki J., Faktoring jako instrument finansowania działalności MSP, WN PWN, Warszawa 2007, s. 28.

[3] Mikołajczyk B., Infrastruktura finansowa MŚP w krajach Unii Europejskiej, op. cit., s. 11.

[4] Ibidem, s. 29.

^[5] J. Ostaszewski, P. Russel P., Prawno-ekonomiczne bariery rozwoju przedsiębiorczości oraz pożądane metody aktywizacji życia gospodarczego w Polsce, w: Instrumenty finansowe w pobudzaniu aktywności gospodarczej Polski, Ostaszewski J. (red.), Instytut Wiedzy, Warszawa 2002, s. 127-144.